Heb je toestemming nodig om het werk te gebruiken?

Citaatrecht 

Je mag (uit) een werk/prestatie/opname/uitzending citeren, om redenen van kritiek, polemiek of recensie en in het kader van onderwijs of wetenschappelijke werken. Je moet daarbij de eerlijke beroepsgebruiken in acht nemen en het citaat moet gerechtvaardigd zijn door het beoogde doel. Je moet de bron en de naam van de auteur vermelden. 
 
Het kan bijvoorbeeld gaan over boekbesprekingen in kranten of het gebruik van teksten, beelden of geluidsfragmenten in documentaires. 
 
Het citaatrecht geldt voor alle soorten werk, ook voor beeldende kunst. In dat geval zal meestal het volledige werk overgenomen worden. 

Het citaat mag niet langer zijn dan nodig, en het mag ook net zo lang zijn als nodig, om het beoogde doel te bereiken, bijvoorbeeld om te illustreren wat je wil uitleggen. 

Wanneer er geen sprake is van kritiek, recensie enz., is het citaatrecht niet van toepassing, hoe kort het fragment ook is. Wanneer het fragment op zich origineel is, moet je het auteursrecht regelen. En wanneer het fragment herkenbaar is, moet je de naburige rechten regelen (ongeacht of het origineel is).  

Op 29 juli 2019 deed het Europees Hof van Justitie een uitspraak in een zaak over het gebruik in een muziekopname van een doorlopende herhaling van een sample van 2 seconden uit Metall auf metall van Kraftwerk. Meer informatie daarover vind je hier.  

Actualiteitsverslaggeving 

Je mag korte fragmenten van werken/prestaties/opnames/uitzendingen gebruiken voor actualiteitsverslaggeving. Werken van beeldende kunst mag je volledig gebruiken. Je moet de bron en de naam van de auteur vermelden. 
 
Het kan bijvoorbeeld gaan over een reportage over een optreden, de opening van een tentoonstelling, de toekenning van een prijs aan een schrijver, … 

Het spreekt vanzelf dat de uitzondering geldt voor de werken die het onderwerp zijn van de verslaggeving (de muziek, de tentoongestelde werken, de teksten van de schrijver, …), niet voor de reportage van de journalist die verslag uitbrengt. 

Kosteloze uitvoering in de familiekring 
 
Je hebt geen toelating nodig voor de kosteloze uitvoering van werken/prestaties/opnames/uitzendingen in de familiekring. Meer informatie over deze uitzondering vind je hier. 

Toevallige reproductie en publieke mededeling van een werk dat zich op een publiek toegankelijke plaats bevindt 

Je filmt bijvoorbeeld een scene op een plein en daarbij komen beschermde gebouwen of monumenten in beeld. Niet omdat je die per se wil filmen, maar omdat die daar nu eenmaal staan. 

Wanneer je het beschermd werk niet toevallig maar doelbewust filmt, heb je dus wél toestemming nodig. 

Vrijheid van panorama 

De vrijheid van panorama laat je toe gebouwen en werken van beeldende kunst, die zich permanent op openbare plaatsen bevinden, te reproduceren en publiek mee te delen, wanneer dat geen afbreuk doet aan de normale exploitatie van die werken en geen onredelijke schade berokkent aan de auteurs.  
 
Het kan bijvoorbeeld gaan over een foto van het MAS in een pagina over Antwerpen op Wikipedia.  

Als je een kalender verkoopt met foto’s van het MAS, zul je je niet op deze uitzondering kunnen beroepen, omdat dat “afbreuk doet aan de normale exploitatie” van de rechten op het MAS. 

Parodie 

Je mag werken/prestaties/opnames/uitzendingen parodiëren (bewerken met humoristische bedoelingen).  
 
Een klassiek voorbeeld is de Frans-Belgische animatiefilm Tarzoon, la honte de la jungle, van Picha. De stichting die de rechten van Edgar Rice Burroughs, de schrijver van de Tarzan-boeken, beheert, had de producent gedagvaard, omdat die geen toelating gevraagd had om de film te maken. Maar de (Franse) rechtbank oordeelde dat het om een parodie ging en dat de producent bijgevolg geen toelating nodig had.  
 
Het recht op parodie kan eventueel in conflict komen met het moreel recht op integriteit (link naar het integriteitsrecht in Creatie beschermen: Welke rechten bezit een auteur), wanneer er bijvoorbeeld sprake is van een discriminerende of pornografische context. 

Privé- of thuiskopie 
 
Je mag werken/prestaties/opnames/uitzendingen kopiëren voor privégebruik, zonder commercieel oogmerk. Het kan gaan over films, muziek, teksten, werken van beeldende kunst enz. Bladmuziek is echter uitgesloten. Je mag de werken volledig kopiëren en om het even hoe (op papier, digitaal enz.). De uitzondering geldt enkel voor natuurlijke personen, niet voor vennootschappen of verenigingen.  

Volgens rechtspraak van het Europees hof van justitie moet de bron geoorloofd zijn. Het kopiëren van materiaal dat illegaal geüpload is op het internet valt niet onder de uitzondering. 

Kopies voor intern professioneel gebruik 
 
Je mag korte fragmenten van werken/prestaties/opnames/uitzendingen die op papier  of soortgelijke dragers vastgelegd zijn kopiëren op papier of op soortgelijke dragers, voor intern professioneel gebruik. Je mag enkel korte fragmenten kopiëren en bijvoorbeeld geen volledige boeken. Artikels en werken van grafische en beeldende kunst (tekeningen en foto’s bijvoorbeeld) mag je volledig kopiëren. Bladmuziek is echter uitgesloten.  

Kopieën ter illustratie bij onderwijs of voor wetenschappelijk onderzoek 
 
Onderwijs- en onderzoeksinstellingen mogen werken/prestaties/opnames/uitzendingen kopiëren ter illustratie bij onderwijs of voor wetenschappelijk onderzoek, wanneer ze dat doen zonder winstoogmerk. Het speelt geen rol of ze door de overheid erkend zijn of niet. Het kan gaan over films, muziek, teksten, werken van beeldende kunst enz. Bladmuziek is echter uitgesloten. De werken mogen volledig gekopieerd worden. Hoe dat gebeurt (op papier, digitaal enz.) heeft geen belang. Voorwaarde is wel dat dit gebeurt onder verantwoordelijkheid van de onderwijsinstelling, in haar gebouwen of via een beveiligde elektronische omgeving die alleen toegankelijk is voor de leerlingen of studenten en het onderwijzend personeel van de instelling.

Publieke mededeling ter illustratie bij onderwijs of voor wetenschappelijk onderzoek 
 
Erkende onderwijs- en onderzoeksinstellingen mogen werken/prestaties/opnames/uitzendingen publiek meedelen ter illustratie bij onderwijs of voor wetenschappelijk onderzoek, wanneer ze dat doen zonder winstoogmerk en in het kader van hun normale activiteiten. 

Deze uitzondering geldt enkel voor erkende instellingen. De bedoeling is om hen toe te laten gebruik te maken van nieuwe informatie- en communicatietechnologieën. De toegang moet beveiligd zijn, bijvoorbeeld met een login en een wachtwoord. 

Uitvoeringen in het kader van onderwijsactiviteiten en publieke examens 

Het kan gaan over filmvertoningen, concerten, toneelvoorstellingen, het kijken naar tv-uitzendingen, het beluisteren van muziek enz. 

Voorwaarde is dat je geen inkom vraagt. Het speelt geen rol of de uitvoeringen binnen of buiten de school plaatsvinden. De uitvoeringen mogen enkel bijgewoond worden door leerlingen en leraren van de school, behalve wat publieke examens betreft, die uiteraard toegankelijk mogen zijn voor het publiek. 

Kinderopvang 
 
Erkende instellingen voor kinderopvang mogen werken/prestaties/opnames/uitzendingen kopiëren en publiek meedelen in het kader van hun pedagogische activiteiten. 

Kopies voor de bewaring van het culturele en wetenschappelijke patrimonium 
 
Bibliotheken, musea, archieven en instellingen voor cinematografisch of audio(visueel) erfgoed, die geen direct of indirect economisch of commercieel voordeel nastreven, mogen werken/prestaties/opnames/uitzendingen kopiëren met het oog op de bewaring van het culturele en wetenschappelijke patrimonium. De kopieën moeten hun eigendom blijven en ze mogen ze niet commercieel gebruiken. 

Niet-commerciële reproductie en publieke mededeling ten behoeve van mensen met een handicap 
 
Het kan bijvoorbeeld gaan over de uitgave van boeken in braille of de ondertiteling van programma’s voor slechthorenden. 

Reproductie en publieke mededeling voor de aankondiging en promotie van openbare tentoonstellingen en openbare verkopen van artistieke werken. 
 
De organisator van een openbare tentoonstelling of openbare verkoop kan bijvoorbeeld affiches verspreiden met de werken in kwestie, of die werken op zijn website zetten, om de tentoonstelling of verkoop aan te kondigen of te promoten. Verkoop van de affiches of catalogi enz. is niet gedekt door de uitzondering. 

Tentoonstelling 
 
De eigenaar van een werk van beeldende kunst heeft het recht om het werk tentoon te stellen. Tenzij in het contract met de kunstenaar staat dat hij het tentoonstellingsrecht behoudt.

Tekst- en datamining

Dit is een geautomatiseerde analyse van grote hoeveelheden gegevens. Voor wetenschappelijk onderzoek door onderzoeksorganisaties en erfgoedinstellingen kan dit niet uitgesloten worden. Voor commercieel gebruik kan je dit als rechthebbende wel uitdrukkelijk verbieden, maar moet je dat verbod dus zelf opleggen (bv. in algemene voorwaarden).   

Verweesde werken 
 
Verweesde werken zijn werken waarvan je, ondanks zorgvuldig onderzoek, niet kunt achterhalen wie de rechten bezit of hoe hen te contacteren. 
 
Bibliotheken, onderwijsinstellingen, musea, archieven, instellingen voor cinematografisch- of geluidserfgoed en openbare omroepen, mogen de verweesde werken uit hun verzameling publiek meedelen, digitaliseren, beschikbaar stellen, indexeren, catalogiseren, behouden en restaureren. 
 
Op welk soort werken de uitzondering van toepassing is, wat verstaan wordt onder “zorgvuldig onderzoek”, welke de exploitatievoorwaarden zijn en wat er gebeurt als de rechthebbenden zich manifesteren, is uitgelegd in de artikels XI.245/1 tot 7 van het Wetboek economisch recht.

Werken die niet of niet meer in de handel beschikbaar zijn

Publiek toegankelijke bibliotheken, musea en archieven of instellingen voor cinematografisch of audio(visueel) erfgoed kunnen onder bepaalde voorwaarden gebruik maken van out-of-commerce werken (bv. een boek dat niet langer uitgegeven wordt) die permanent deel uitmaken van hun collectie.